“Kunst mag dan wel een betekenis of een boodschap bevatten, maar wat het kunst maakt is niet de inhoud, maar het affect, de voelbare kracht of stijl waardoor het die inhoud produceert.” Gilles Deleuze
Waarom zou je twee uur lang naar een film kijken, als je alleen de boodschap van die film wilde weten? Wanneer we ons laten meevoeren door een theaterstuk, muziek, een goed boek of een schilderij, gebeurt er iets wat niet direct te begrijpen of in woorden te vatten is. Kunst brengt geen boodschap, kunst brengt affect.
Affect is een onderbewuste ervaring van intensiteit. Het is een moment van nog ongevormde en ongestructureerde ervaring. Er gebeurt iets met je lichaam waar je geen bewuste controle over hebt, het gaat voorbij aan cognitie, aan de ratio. Het lichaam heeft een eigen grammatica. Deze is niet altijd volledig in taal uit te drukken (Shouse, 2005, Thompson, 2009). Onzegbaar dus.
Wat voor waarde heeft actieve deelname aan kunstprojecten voor ouderen en hoe kunnen we die waarde beter begrijpen, er betekenis aan geven? Volgens Thompson (2009) is affect één van de belangrijkste elementen van sociaal-artistieke kunstprojecten. Deelname aan kunstprojecten brengt deelnemers in een bepaalde gemoedstoestand en sfeer, een ervaring van alle zintuigen door een ontmoeting met bijvoorbeeld muziek, ritmes of kleur.
“Wij zingen tekst, maar het is de muziek zelf die daar nog iets aan toevoegt. En dat is een woordeloze levenservaring. Je zou het alleen met sex kunnen vergelijken eigenlijk. Woordeloos opgaan in iets.” Deelnemer koor, vrouw, 70-80 jaar
Zoals in het onderzoek naar de waarde van kunst naar voren kwam, ervaren deelnemers vaak een intens gevoel van plezier, lol in het deelnemen aan kunstprojecten. Daarnaast voelen ze zich op een diepere laag verbonden met zichzelf en anderen. Wanneer we hier naar kijken in termen van affect, kunnen we beginnen te begrijpen hoe waardevol die ervaringen daadwerkelijk zijn.
Affect en plezier
Plezier hebben, lachen, heeft een direct effect op je lichaam en je gemoedstoestand. James Thompson (2009, p. 119) relateert het ervaren van positief affect aan een gevoel van levendigheid en vitaliteit: het feit dat je helemaal op kunt gaan in een plezierig moment, maakt dat je je weer even tot leven voelt komen. Wanneer mensen deze sensatie kunnen ervaren, staan ze direct meer open voor contact met zichzelf, anderen of ideeën. Voor ouderen kan dit worden gezien als een belangrijke waarde: Affect maakt dat je je verbonden voelt met de wereld om je heen, dat je het gevoel krijgt hier nog een plek in te hebben, dat je er nog toe doet. Zo zien we dat “kunst brengt plezier” niet betekent dat het iets is “voor erbij”, of “voor de leuk”, maar een essentiële bijdrage kan leveren aan een betekenisvol, vitaal leven.
Affect en verbinding
Ieder lichaam is uniek doordat het op zijn eigen manier affect ervaart (Deleuze, 1978). Kunstenaars werken met een bepaalde intensiteit. Ze geven aandacht aan de mens, maar ook aan het artistieke product waaraan gewerkt wordt. Zij creëren de mogelijkheid om affect te ervaren, om geraakt te worden. Veel deelnemers beschrijven een gevoel van volledig zichzelf kunnen zijn, in verbinding staan met hun identiteit, zichzelf kunnen uiten in de kunstvorm van hun keuze. Ze beschrijven hun ervaring vaak als een momentum; een sfeer waarin je je veilig, geaccepteerd, en vrij voelt. Een plek waarin mensen dezelfde taal spreken. Dit betreft vaak niet een ‘talige’ taal, maar de taal van de kunstvorm, de esthetische taal, dus de klanken, het beeld, de beweging, de scène.
Wanneer we naar deze waarde kijken vanuit bijvoorbeeld ouderen die problemen in hun cognitieve functioneren ontwikkelen, zoals bijvoorbeeld mensen met dementie, wordt pas echt duidelijk hoe waardevol affect kan zijn. Doordat het een ‘taal’ is die zich niet per se in het bewustzijn afspeelt, maar in het lichaam, kunnen ook deze ouderen het ervaren. Zo vormt affect een manier om met hen in contact te blijven en hen de kans te blijven geven om zichzelf uit te drukken. Zoals een mantelzorger die deelnam aan muziek workshops voor ouderen met dementie vertelt:
“Ik zie nu een mevrouw voor me zitten in een rolstoel, in mijn gedachten nog en die zat gewoon helemaal stil met dat stokje, maar heel enkel kwam er toch een klein beweginkje, omdat een mens altijd wel iets beweegt. En dan kwam er muziek en dan gingen die jongelui zelf muziek maken, toch daar op, zodat zij wel het gevoel had dat zij het had gedaan, dat zij het had aangegeven. Je kon heel goed zien dat het wel wat deed met de bewoners. Door een lachje, of doordat ze nog iets zeiden daarna van ‘U kunt dat veel beter dan ik.’”
Affect en maatschappij
Volgens Thompson (2009, p. 125) kan affect ook een maatschappelijke, politieke waarde hebben. Overkomen worden door plezier kan bijvoorbeeld verlossing bieden van benauwende vooroordelen over hoe we ons in deze wereld dienen te gedragen.
“Doordat je zoveel lacht, wordt je lijf al anders. Ja hoe moet ik, ik kan het niet goed zeggen. Dan kom je uit je eigen lijf en dan ben je weer even, ja 16 ofzo.” Deelnemer theater, vrouw, 60-70 jaar
“Met het dansen heb ik het gevoel dat alles het nog goed doet. Ook al is dat niet altijd zo met die ziekte, toch voelt het op dat moment zo, dan heb ik vertrouwen in mijn lichaam.” Deelnemer dans, man, 70-80 jaar
Door affect te ervaren, kunnen ouderen even los komen van gezette ideeën van hoe ze zich zouden moeten gedragen, of hoe de maatschappij naar hen kijkt. Doordat kunstenaars ouderen de kans bieden affect te ervaren, kunnen kunstprojecten dus mogelijk ook bijdragen aan een meer positieve beeldvorming van ouderen en hun rol in onze samenleving.
Affect in onderzoek
Om de waarde van kunst goed in kaart te kunnen brengen, is het dus nodig om aandacht te besteden aan affect. Doordat dit zo’n onzegbaar, ongrijpbare ervaring is, is hier nog weinig over geschreven in relatie tot de waarde van kunstparticipatie voor ouderen. Hier is meer onderzoek voor nodig is. Er moet dan worden gekeken naar nieuwe, kunstzinnige manieren van onderzoek doen en tegelijkertijd moet, in samenwerking met kunstenaars en deelnemers, worden gezocht naar nieuwe manieren van onderzoek presenteren, waardoor juist ook dat affect wordt overgebracht.
Prof.dr. Tineke Abma presenteerde ook op de eindmanifestatie de kernbevindingen uit dit onderzoek, zie hier de audio/video van deze presentatie (volgt na 29 juni), waarin ze inging op affect als mechanisme in kunst in de zorg.
Luister naar één van de onderzoekers, die vertelt over de onzegbare kracht van kunst…
Referenties
Colebrook, C. (2001). Gilles Deleuze. Taylor & Francis ltd.
Deleuze, G. (1978). Lecture Transcripts on Spinoza’s concept of affect, Cours Vinciennes. [online] https://www.gold.ac.uk/media/images-by-section/departments/research-centres-and-units/research-centres/centre-for-invention-and-social-process/deleuze_spinoza_affect.pdf
Shouse, E. (2005). Feeling, Emotion, Affect. M/C Journal, 8(6). http://www.journal.media-culture.org.au/0512/03-shouse.php
Thompson, J. (2009). Performance Affects: Appplied theatre and the end of effect. Palgrave MacMillan.